Сэлэнгэ аймгийн Бүрэнхаан уулын өвөрт Ивэн голын эхэнд байдаг. Монголын анхдугаар Богд Г.Занабазарын үйлс, эрдэм билэг, авъяас, ур ухааныг сүсэглэн дээдэлж, түүнд зориулсан хийдийг бариулахаар 1725 онд Манжийн эзэн хаан Энх-Амгалан зарлиг гаргаж улсын сангаас 10 түмэн лан мөнгө гаргажээ. 1726 онд Монголын олон уран дархчуул барилгын ажлыг эхлүүлж тоосго модоор барьж 1737 онд дуусгажээ. Амарбаясгалант гэдэг нэр нь Монгол нэр бөгөөд анх энэ хийдийг байгуулахаар хэсэг лам нар газар шинжиж явахдаа одоо тус хийдийн байгаа газарт эрэгтэй эмэгтэй 2 хүүхэд чулуугаар гэр барин тоглож байсантай тааралджээ. Тэр 2 хүүхдийн нэр нь Амар, Баясгалант гэдэг байжээ.
Амарбаясгалант хийдэд сургалтын 10 дацан ажиллаж, хурал ном хурж ид цэцэглэж байхдаа 50 гаруй дугантай, 6000 гаруй лам хуврагтай шашны их орон байжээ. Бурхан багшийн сүм, Аюуш, Махгал, Майдар, Нархажидын сүм, Богд гэгээний ордон, Өндөр гэгээний бунхан зэрэг 40 гаруй сүм дуганыг 175 х 207 метр хэрмэн хашаан дотор барьснаас одоо 28 сүм дуган үлджээ. 1937-1938 оны хэлмэгдүүлэлт хийдийг нөмөрч олон зуун лам нар нь хэлмэгдэн 200 гаруй жилийн турш хуримтлуулж цогцлоосон ховор нандин бурхан шүтээн, судар бүтээлүүд нь дахин сэргээх боломжгүйгээр устгагджээ.
Хожим 1943 онд Амарбаясгалант хийдийг улсын хамгаалалтанд авч сэргээн засварласан байна. Одоо тус хийдэд Янпай хаалга, Махранзын сүм, Түүхийн сүм, Сангийн бойпор, Монгол уран барилгын цогц бүтээл болох Цогчин дуган, Лаврин сүм, Монголын гал голомт хэмээгддэг Шар өргөө зэрэг байшин барилгууд бий. Тус хийдэд Өндөр гэгээн Занабазарын бүддэн, мөн III, IY Богдын шарилыг хадгалж байжээ. Амарбаясгалант хийдэд бас нэг чухал дурсгал болох Ганжуурын 108 боть, Данжуурын 226 ботийн Монгол эх хадгалагддаг. Эдгээр Монгол эхийг 1628 онд бүтээсэн бөгөөд эртний гүн ухаан, анагаах ухаан, газарзүй, урлаг судлал, дуу хөгжим, одон орон зэргийг агуулсан 1260 гаруй бүлэгтэй байдаг.
Амарбаясгалант хийд Ивэн голын зүүн хойд тэгш сайхан дэнж чанх урагшаа харсан хаалгатай 208 метр урт, 176 метр өргөнтэй хэрмэн дотор оршдог. Мөн дөрвөн талаасаа гадна хэрэмнээс дотогш тус бүр тавин алхамын зайтай дотор хэрэм буюу давхар хэрэмтэй. Дотоод хэрэмний дотор голлох 16 дуганатай, харин гадаад их хэрэмний дотор дотор хэрэмний гадна 10 цагаан гэгдэх 10 дугана хойд баруун, зүүн талаар хагас тойрон хаанаас ч харсан дөрөв дөрөв харагдахаар сонин байрлалтай баригдсан байна.
Хэрмийн урдахь гол үүдний тамгын дуганаас урагш шөргөн хашаатай талбай бий. Энд хэн ч байсан мориноосоо бууж залбирах зарлигтай. Талбайн өмнө 16м урттай, 93 см өргөнтэй, 3м өндөр тоосгон Ямпай бий. Талбайн зүүн урд Номун хааны дуган бий. Энэ нь хэрмийн гадна байсан сүм дугануудаас үлдсэн ганц нь ажээ.Хийдээс баруун хойшоо хоёр саахалтын зайд ууланд Суврагын ам гэдэг газар бий. Тэнд Бурхан багшид зориулсан 8 суврага, уншлагын 3 сайхан дуган байсан нь үгүй болж зөвхөн 8 суврагын суурь л үлджээ.
Хэрмийн өмнөх үүдний орших Тамгын дуган нь 11м урт, 7м өргөнтэй багахан дуган юм. Дотор нь хоёр талын хананд том жаазанд Богдын хоёр тамга байрлуулжээ. Тамга нь “Нарангэрэлт Богд” гэсэн Хятад үсэгтэй.
Их хэрмийн урд Жин хэнгэрэгийн дуган байна. Урьд нь том хэнгэрэг байсан нь одоо үгүй болжээ. Түүний харалдаа зүүн талд Жин хонхны дуган бий. Үүний дотор 122см өндөртэй тойргоороо 133см амсартай, том хонх хэмхэрхий ч гэсэн байж байна.
Махаранзын дуган: Энэ дуганд 4 махаранз бий. 1938 онд орвонгоор нь устгасан 4 махаранзыг 1988-1989 онд Улаанбаатараас уран Жамба ирж дахин бүтээсэн нь Амарбаясгалант хийд дахин мандан дэлгэрэх алтан замыг нээсэн буянт үйл болжээ. Хөрөнгийг нь засгийн газраас гаргажээ. Нэг дуган нь 7,8м урт, 7,5м өргөнтэй бараг тэг дөрвөлжин юм.
Түүхийн хоёр дуган: Энэ нь хэмжээгээр жижигхэн, дотор нь Манжийн хааны зарлиг сийлж бичсэн хоёр том чулуун гэрэлт хөшөө юм.
Цогчин дугана: Энэ бол хамгийн том нь бөгөөд ер нь өөр байхгүй том, гоёмсог дуган байна. Цогчин дуган нь 32 х 32 метр хэмжээ бүхий талбайтай, 2 давхар барилга бөгөөд ур хийц, гоёл чимэглэлийн хувьд Монголд төдийгүй Азид хосгүй гоёмсог уран барилга юм. Дуганд байх 4 том гол багана нь голоороо ховилтойгоор хийгдсэн байдаг нь дээвэр дээрхи бороо цасны усыг гадагш зайлуулах үүрэгтэй ажээ. Тус хийдийг барьж байгуулахад оролцсон уран дархчуулд манжийн Энх-Амгалан хааны зарлигаар “Билигт дархан”, “Хэтэрхий зоригт дархан”, “Нягт хичээнгүй мужаан”, “Хурц дархан”, “Гоц уран”, “Арга билэгт мужаан”, “Ачит дархан” зэрэг цолыг тус тус олгож, лан мөнгө, хонь мал зэргээр урамшуулжээ.
Гаднах дөрвөн талдаа 36 баганатай, дотроо 44 баганатай хааш хаашаагаа 29м тэг дөрвөлжин модон дуган юм. Цогчин дуганы гол шүтээнүүд нь баримал том Намсрай, Богд Зонхов, Боржин чулуун Бурхан багш Жанрайсиг, зурмал олон манал, Далай ламын болон Богд Жавзандамбын хоёр сэнтий, шухан Ганжуур,Гүрү-дива Ринбочигийн Энэтхэгт бүтээлгэж авчиран бэлэглэсэн сайн цагийн мянган бурхан бий. Цогчин дуган нь хоёр давхар, сүрлэг гоё билээ.
Маналын дуган: Баруун урд өнцөгт оршдог 10,85м урт 7,3м өргөн. Хуучин олон хар Маналууд байжээ. Одоо Гүрү-Дива багшийн бэлэглэсэн 100 Аюуш бурхан, Лондонд хэвлэсэн Ганжуурын ботиудыг залжээ.
Сахиусын дуган: зуугийн зүүн урд өнцөгт бий.Заримыг нь зурсан, заримыг нь хүрлээр цутгаж алтадсан, 10 хангал сахиус энэ дуганд бий.Тэдгээр нь Лхам,Жамсран, Чойжоо, Гомбо, Намсрай, Чагдар, Жигжид, Гонгор, Цамба, Бүрэнхааны сахиус эдгээр юм. Дуганы урт 21м өргөн нь 13м аж.
Зуугийн дуган: Энэ дуганд Бурхан багш Санжаа, осрон гэдэг хоёр шавьтайгаа, Майдар бурхан хоёр шавьтайгаа, Сэмбээжид найман гэлэн, Дайждамдин, чадар, баримал 16 Найдаг, жүдүг зэрэг Балбын урчууд шинээр бүтээсэн шүтээнүүд байна.
Дөрөвдүгээр богдын шарилын дуган: Урт өргөн нь адилхан 9,7м тэг дөрвөлжин дуган.Доторнь дөрөвдүгээр богдын дүр, намтрыг нь бичиж тавьжээ.
Өндөр гэгээний шарилын дуган:Хэмжээ нь Дөрөвдүгээр Богдынхтой яг ижил: дотор нь Өндөр гэгээний Занданшуулсан шарил 1000ш Өндөр гэгээний баримал шүтээнтэй байсан.Одоо Өндөр гэгээний баримал дүр байна.
Лаврин дуган: зуугийн чанх ард байна.25,4м урт, 9м өргөнтэй том дуган юм. Дотор нь Өндөр гэгээний хоёр том баримал, хоёр Жавзан, Шалш, хэмээх догшид байна. Энэ нь богд ирэх үедээ залардаг дуган юм байна.
Лхүн-Лха буюу Богдод мөргөл үйлдэх дацан: 8,9м урттай, 7,95м өргөнтэй жижиг модон дуган бий.
Гэгээний Шар орд буюу Яамны дуган: Шүтээн нь Жанрайсиг бурхан юм.
Нархажидын сүм: 12м урт, 8м өргөн. Өндөр гэгээний бүтээсэн Нархажид бурхан байсан нь үгүй болсон. Энэ бурханыг урьд Өндөр гэгээн хайртай бүсгүйнхээ дурсгалд зориулан бүтээсэн байжээ.
Майдрын дуган: Хэмжээ нь Нархажидынхтай адил энд эргэдэг Майдар, суугаа хүний хэмжээтэй шинжтэй Лим шүтээн байжээ./Лим шүтээн нь-цутгаж бүтээсэн/
Эдгээр үндсэн гол 16 дуганаас гадна дээр дурьдсан 10цагаан дуган гадаад хэрэмний дотор бий. Ингээд Амарбаясгалант хийд одоо 26 дугантай, хоёр их суваргатай байна.
Амарбаясгалант хийдэд Гонгорын бумба тахих зан үйл хийдэг. Гонгорын бумбын хурлыг жил бүрийн 8 дугаар сард хийх бөгөөд Бумбыг зөвхөн тус хийдэд бүтээж маш нарийн дэг жаягаар аравнайлдаг байна. Есөн эрдэнэ, ховор эмийн ургамал, арц хүж, цай гээд нарийн нандин зүйлс ордог. Бүтээлгэсэн хүн нь бумбаа жилд нэг удаа тахиулдаг бөгөөд хир буртаг оруулахгүй, хамаагүй хөдөлгөж эдэлдэггүй байна. Дахин тахиулахдаа энэ хийд дээр авчирч тахиулдаг. Гонгор бурхан өөрөө цагаан бурхан учраас цэвэр цагаан мөнгөөр бүтээлгэх нь их байдаг. Гонгорын бумбыг “баяжихын бумба” гэдэг. Бумбыг бүтээлгэснээр буян хишиг арвижиж, эд хөрөнгөөр элбэг дэлбэг болдог ажээ.
Жарун хашор суварга Амарбаясгалант хийдийн дэргэд Жарүн хашор буюу “Ам алдсан” хэмээх том суварга босгожээ. Энэ суваргын талаар ийм нэгэн домог байдаг. Өгөөмөр сэтгэлт нэгэн эмгэн буян хураахын тулд суварга босгохоор шийдэж хаанаас зөвшөөрөл хүсэхэд ”хүссэнээ хий” гэжээ. Нөгөө эмгэн дөрвөн хүү, нэг зарцын хүчээр заан, илжиг хоёр хөлөглөн шороо чулуу зөөсөөр ажил нь нэлээн урагштай болж ирэх үед, нутгийн ноёдууд “ядуу эмэгтэй суварга бүтээх нь шадар сайдууд, нутгийн хөрөнгө чинээтэй, нөлөөтэй хүмүүсийн нэр төрд нь халтай” гэж үзэж суварга босгохыг нь болиулахын тулд хаанд айлтгал өргөжээ. Тэгтэл хаан “Хаан нэг зарлигтай байдаг юм. Нэгэнт би ам алдсан тул түүнээсээ буцахгүй” гэж хариу хэлжээ. Үүнээс үүдэн уг суваргыг “Ам алдсан” буюу Жарүн хашор гэж нэрлэсэн гэнэ. Ийм суварга бүтээх үйлсийг Амарбаясгалант хийд нутаг дэвсгэр дээр нь оршдог Баруунбүрэн сумын харъяат О.Бадам, Д.Пагважав нар санаачилжээ. Мөн тус суваргыг Нүдэн суварга гэж нэрлэдэг бөгөөд мөргөж залбирхаар ирсэн хүн нүд рүү нь ширтэн харах юм бол нүгэл хилэнцээс салдаг хэмээн ярьдаг. Суварга тойруулан сүсэгтэн олны хандиваар 108 хүрдийг залсан байх агаад хүрд бүрт Г.Занабазарын бүтээсэн “Соёмбо”-ыг товойлгон дүрсэлжээ.
Энэхүү суваргын ард Богд зонховын сэргэг дүрийг 13 метр өндөртэйгөөр бүтээж, хоёр шавь болох Жалцавжий, Хайдавжийг залжээ. Богд Зонхов хүртэл 108 шат үргэлжлэх бөгөөд замын дунд 3 удаа түр амсхийн эргүүлэх 3 хүрд байрлуулжээ.
Амарбаясгалант хийдийн байршлийн нэг онцлог гэвэл дөрвөн зүгийн хаанаас нь ч очиход боломжтой, урьд нь, одоо ч олон замын зангилаан дээр байгуулагджээ. Амарбаясгалант хийд нийслэл Улаанбаатар хотоос шулуунаар бол 260-аад км, Дархан, Эрдэнэтийн гол зам дайрдаг Орхон голын гүүрнээс баруун хойшоо 50 гаруйхан км газарт оршдог.